[1] Haviéndonos el Señor hecho esta gracia de llamarnos a esta religión, será bien notar lo que es proprio della; lo qual será como una breve introductión de lo que después se ha de dezir.

[2] Religión (según se colige de lo que los theólogos[1] dizen) es una virtud que trata lo que toca al culto divino; y en esta significación se dizen todos los christianos religiosos y religión christiana, según la qual sirven y honrran a Dios verdadero y le dan culto divino. Y ansí comprehende no sólo los que siguen solos los mandamientos de Dios, pero ahun los consejos y perfectión evangélica juntamente con los mandamientos; porque todos estos siguen la religión christiana. Mas los que siguen preceptos y consejos más propriamente se dizen religiosos y más perfectamente siguen la religión christiana; y desta manera se toma religión conforme a nuestro propósito. Para lo qual se ha de notar que nuestro Señor, no solamente quiere ser ansí servido (lo qual es común a todas religiones, en las quales se siguen no solamente los preceptos, mas etiam los consejos), pero quiere ser servido y honrrado con particular honrra y culto, y esto es lo que haze religión particular; y según la diversidad de los cultos y servicios particulares que a Dios se hazen, se diversifican las religiones particulares.

[3] Y siendo todos los religiosos de las religiones particulares obligados al culto divino en stado de perfectión, aquél es más religioso que más se ha y está obligado; como, v. g., un frayle que tiene tres votos, más que un sacerdote que no tiene sino uno; y entre los que tienen tres votos, aquél que en más altro grado sirve. Y en esta significación de religión particular nos dizimos nosotros religiosos, porque hazemos votos en religión approbada, dedicándonos en ella totalmente al culto divino en este particular modo en que el Señor nos ha llamado, como luego se dirá[2].

[4] Esto se ha dicho hablando speculativamente de religión en commún y particular; pero veniendo a la plática, en que es menester que lo dicho se ponga y se guste, se ha de notar que, queriendo Nuestro Señor ayudar a su Iglesia, usa deste modo: que excita a un hombre dándole una special gracia y influxo con que le sirva en modo particular, como lo hizo con S. Francisco, a quien dió una gracia efficaz con que se ayudasse a sí y a los otros para el fin que somos todos criados; y assí juntándose se hizo un cuerpo y congregación con aquella propriedad y particularidad de gracia, la qual se dize una particolar religión; y así de todas las otras.

[5] De la mesma manera excitó Dios al P. M. Ignatio comunicándole una gracia y mediante él a nosostros, la qual siguimos, y nos regimos según ella; y este es nuestro particular modo en que differimos de los otros religiosos, y es menester que nosotros lo sintamos así y gustemos; pero los otros religiosos no es menester que lo sientan, porque tienen su modo particular, al qual es menester que sigan.

[6] Y no es maravilla que aya esta diversidad de gracias y influxos particulares en las religiones, pues veemos que dando todos los sacramentos gracia al que los recibe devidamente, tamen tiene cada uno su gracia particular, que se dize gracia sacramental, como v.g. en el baptismo aquella gracia particular purga el ánima y la renueva dándole una renascentia spiritual, lo qual no haze ninguno de los otros sacramentos. Similiter la confirmación, confirma en gracia dando una firmeza y constantia al confirmado; y la Eucharistía nutre y transforma al alma y la une con particular unión. Et sic de singulis sacramentis. Y desta mesma manera da Dios diversas gracias en las religiones, con que quiere ser servido en diversas maneras, ut sit Ecclesia circumamicta varietate[3] gratiarum, non solum sacramentalium, sed etiam religionum; dividente nimirum uno et eodem Spiritu dona sua diversa tribuenteque singulis prout vult[4].

[7] Y ase de notar que las virtudes se vienen a particularizar con aquella gracia particular, obrando según aquel modo y particular influxo; y así es menester que nosotros obremos según nuestro modo aprehendendo las virtudes con este particular sentimiento y special gracia y influxo divino; y esta es la prática de nuestra religión. En la qual ay cosas particulares que no ay en las otras religiones; v.g., el modo particular de la obediencia, que es una gracia special que Dios N.S. ha hecho a la Compañía.

§ II - De origine Societatis

[8] De gratia excitata in Ignatio – [9] Eius desiderium maioris glorae divinae – [10] Paenitentia Ignatii – [11] Initium novae vitae Manresae – [12] Crescit in cognizione divinorum – [13] Exercitia spiritualia – [14] Studia et congregatio sociorum – [15] Tribulationes Ignatii – [16-18] Item persecutiones in Ignatium et Societatem – [19] Necessitas scribendi Constitutiones.

[8] Sabido cómo la Compañía es religión, es menester ver qué principio tuvo. A esto se responde en el principio del Examen, a donde se habla de la approbación de la Compañía, etc.[5]; pero hablando del facto, fue este su principio. Que Dios N.S., por su infinita bondad, movió al Padre M. Ignatio excitando en él su gracia particularmente, como arriba se dixo, proveyendo su divina Magestad a su Iglesia y al mundo, y aiudando en dos cosas; scilicet, que las letras y spíritus se juntassen; y la 2°, que se applicasen para común utilidad del próximo. Hallávanse en algunos letras sin spíritu; y en otros spíritu sin letras, como en personas idiotas y devotas; y ya que algunos tubiessen lo uno y lo otro, pero muy pocos servían al Señor en este modo de aprovechar con ellas al próximo[6].

[9] Queriendo pues el Señor que ubiesse quien desta manera le sirviesse, llamó al Padre M. Ignatio en una enfermedad, etc., dándole in primis a dessear con gran devotión la mayor honrra y gloria de su divina Magestad. Y assí como estando en el século tenía ánimo de grandes cosas, assí dándose al servicio de Dios no se contentava con poco, sino intensamente desseava y procurava cómo más le pudiesse agradar en todo y con toda perfectión. Y assí lo repite esto muchas vezes en las constitutiones, scilicet, a mayor honrra y gloria de su divina Magestad. Y assí es menester que todos los de la Compañía tengamos esto delante nuestros ojos con devotión assí, y nos intrinsiquemos este spíritu de en todas las cosas buscar y procurar el mayor servicio y gloria de Dios N.s., sive legimus sive praedicamus sive comedimus, sive aliud agimus, omnia in Dei gloriam facientes[7]. Y como la religión no sea otra cosa que un stado de acquirir perfectión, síguiese que no era otra cosa mover Dios N.S. al Padre M. Ignatio desta manera y con estos desseos, que darle spíritu y desseo de religión perfectíssima y excitar en él y formar una particular y nueba religión[8].

[10] Andando el Padre M. Ignatio con estos desseos y divinas motiones, se inclinó a hazer penitentia, pensando que en esto agradaría más al Señor, conforme a lo que Christo començó a predicar diciendo: «poenitentiam agite»[9]; y en esto experimentó muchas cosas y sacó de la experiencia claro conoscimiento de lo que conbiene que hagamos los que seguimos este spíritu. Hazía en este tiempo cosas extraordinarias en penitentia teniendo cada día tre vezes disciplina y 7 horas de oratión[10], dormiendo en tierra y comiendo pan y agua, etc. Y estuvo una vez 7 días sin comer ni bever por vencer sus scrúpulos; y conosció que no convenía tanta penitentia.

[11] Fue desta manera su despedida a hazer penitentia, que pensando entre sí como se armaría como cavallero de Christo, compró un sacco y una cuerda y un palo, y confessándose generalmente y comulgando un día de la Annunciatión de nuestra Señora 1522 se fué así a hazer poenitentia[11].

[12] En este tiempo, guiándole N.S., començó a tratar del interior de su alma y de la variedad de los spíritus, dándole el Señor en esto grande conoscimiento y sentimientos muy bivos de los mysterios divinos y de la Iglesia; y aunque començó a escrevir, pero no perseveró[12].

[13] Aquí le comunicó N.S. los exercicios, guiándole desta manera para que todo se empleasse en el servitio suyo y salud de las almas; lo qual le mostró con devotión specialmente en dos exercicios, scilicet, del Rey y de las vanderas. Aquí entendió su fin y aquello a que todo se devía applicar y tener por scopo en todas sus obras, que es el que tiene aora la Compañía[13].

[14] Y pensando que para este fin le convenía studiar, lo hizo en Spaña y después en París, studiando philosophía y theología, y juntando 9 compañeros en Paris etc. Los quales congregados en Roma, después de aver predicado en diversas partes y exercitádose en obras pías, etc., ordenaron una fórmula de bivir, que es la que está en la bulla de la primera confirmación[14]; y como entonces solamente ubiesse licencia para hasta 60, tamen los ha multiplicado N.S. como veemos[15], dando augmento a su obra que avía començado[16].

[15] Visto ya algo de la institutión y fundatión de la Compañía, veamos aora de las Constitutiones, cómo fueron hechas. Para lo qual se ha de notar, primero, que assí como Dios N.S. fundó la Iglesia por muchos y grandes trabajos que dió a su Hijo y a la Iglesia que es su cuerpo, y por esta vía también la augmentó; assí por su misericordia infinita nos a hecho esta gracia de ser semejantes a Christo en alguna manera y fundarse la Compañía a esta similitud por persecutiones, como se vee en las muchas y graves que tubo el Padre M. Ignatio en Alcalá, Salamanca, París, etc.; no solamente de los hombres, se etiam de pobreza grandíssima que tuvo en París. Praecipue vero inter alia le fatigavan dos cosas, scilicet, la enfermedad continua y grave que tenía, y la oratión, id est, la aflictión que tenía en dexar el gusto de la oración por lo studio, como era necessario. Y, sabiendo que era aquella la voluntad de Dios, se venció studiando con mucha diligencia[17] y dándonos exemplo de lo que nos conviene hazer los que estudiamos en la Compañía, scilicet, de no descuidarnos en el estudio por el gusto de la oración. Estas y semejantes persecutiones tuvo el P. M. Ignatio en su persona ad Christi similitudinem.

[16] Tubo también la Compañía persecutiones y grandes, de las quales solamente diré dos: la primera fué en Roma, de tres spañoles, de los quales los dos son ya muertos: a) Pascual, Barrera; y el uno está en la inquisición aora: b) Mudarra, en Roma. Fué la persecución desta manera; que como la Compañía entre otras cosas tenga gran cuenta de observar si ay en las partes adonde está algún lutherano o de doctrina sospechosa (y esto tienen de instituto, y assí se lo encomienda mucho y manda el Papa)[18], y predicasse entonces uno en Roma[19], lutherano y amigo destos 3 spañoles, y predicassen los nuestros contra él, ésta fue la causa por qué nos començaron a perseguir y accusar in moribus, etc. Y no avía quien nos ayudasse, praeter Deum; y dezían éstos, entre otras cosas, que de Spaña y París y Venetia nos abían hechado, y huídos avíamos ido a Roma[20]. Quiso N.S. que se hallaron en este medio en Roma tres personas que aviendo sido juezes, scilicet, uno Figueroa, en Salamanca; otro Doctor Ori, en Paris; otro, Veralo, en Venetia, de las cosas del P. Ignatio; los quales dieron tal relatión dél y de los compañeros al gobernador, que los otros tubieron miedo y pusieron intercessores que no fuesse la cosa adelante. Y aunque a los otros padres y al D. Ortiz les parecía que no se deviessen curar más dello, tamen el P. M. Ignatio fué siempre de contrario parecer, scilicet, que se devía aberiguar la cosa y determinarse públicamente la verdad, pues que avían sido infamados. Y assí se fue al papa Paulo, y le contó todo lo que passava, pidiéndole mandasse su Santidad dar la sententia; y el Papa se lo concedió. (Y esto ha tenido siempre el P. M. Ignatio, que no ha pedido cosa al Papa que no se la concediesse). Y así se dió la sententia en favor del Padre y compañeros, de la qual dio en un breve el governador sententia[21].

[17] Después de ser confirmada, es a saber, de Mathía de la Posta, de la Roser, de Barberán de M° Iohan del Mercado.

[18] Novissime etiam in Lusitania passa est Societas persecutionem, ab his qui fueranti in ipsa, sed ex qua (sic providente Deo) eius et purgatio et augmentum maximum secuta sunt; fueratque fere sic necessarium ut solida in ea provincia Societatis fundamenta iacerentur, expulsis nimirum iis et de aedificio sublatis qui id, quamdiu mansissent, facerent ruinosum. Ex quibus omnibus patet, similes nos quodammodo esse Dei gratia illis in quibus primo Ecclesia Christi fundata est, passionibus scilicet multis et persecutionibus. Nec defuerunt aut desunt in Hispania qui nos persequantur, praesertim monachi; sed adiuvat nos Dominus et non praevalebit homo.

[19] Est et alia nobis cum apostolis et discipulis Domini similitudo. Ut enim illi ante scriptum Evangelium traditione vivebant, ita et nos ante scriptas Constitutiones. Accidebatque nobis quod et illis, cum ad predicandum mitterentur. Ut enim B. Petrus eos, sic suos P. Ignatius alloquens dicebat: scitis, fratres, modum et ordinem nostrum vivendi; sic ergo euntes facite. At vero, ut tunc crescente Ecclesia oportuit in scripta redigi christianae religionis modum et rationem, ita quod in principio Societatis facile fuerat, traditione scilicet vivere, crescente tamen et maiora in dies incrementa sumente, factum est difficile oportuitque scribere quod solo verbo tradebatur; praesertim quum per id tempus multa P. Ignatium experientia docuerit circa ingenia hominum et alia quae, nisi hoc modo, minime poterant debite gubernari. Haec ergo fuit scribendarum Constitutionum causa.

Caput II - De nomine et approbatione Societatis,
de eius fine et mediis (Examen c. 1, n. 1-5)

§ I - De nomine et approbatione

[25] Cur «minima» Societas – [26-28] Instituita a Deo et approbata a Summo Pontefice – [29-31] Quare dicitur Societas Iesu – [32] Aliae confirmationes ex Sancta Sede.

[25] In primo capite breviter agitur e Societatis partibus et essentialibus. «Esta mínima Compañía»[22]. Circa id notandum quod sic Societatem appellare solet P. Ignatius in rebus maximi momenti[23] et quum ad principem aliquem scribit[24]; et sic nos omnes sentire oportet, scilicet, quod sumus omnium religiosorum minimi et servi, et omnes tanquam superiores suspicere et venerari; quod etiam nos maxime debet consolari. Cum his est coniunctum quod P. Ignatius, etsi religiosi simus Societasque ipsa religio, non tamen utitur nomine religionis, sed congregationis et societatis, ex humilitate.

[26] Notandum Societatis institutionem esse a solo Deo, approbationem autem a Pontefice[25], sine cuius authoritate nulla potest esse religio. Sedes autem Apostolica in talibus, sequens usitatam formam iudicandi, errare non potest.

[27] Notandum etiam ad Dei gloriam quod, offerentibus P. Ignatio et aliis Patribus formam eam vivendi quae est in bulla confirmandam, dixit Paulus tertius: «Spiritus Dei est hic». Erat hic vit prudentissimus, praeterquam quod in tali loco constituto divina gratia assistebat. Nec leve in Societatis favorem argumentum id existimandum est, hoc praesertim tempore quum tam male audiunt religiones, frigescente nimirum pristino illo calore et non admodum propensis iam hominibus ad votorum obligationes. Id vero maxime promovit quendam ad Societatis ingressum, quod videret hoc tempore approbatam novam hanc religionem.

[28] Accedit ad haec, quod etiam valde notandum, quod cum fuisset ea res commissa Cardinali Guidachon, iureconsulto doctissimo et pluralitati religionum, contra quam librum scripserat, inimicissimo, licet in principio parvi facere videretur, imo et irridere, causamque repelleret, orantibus tamen pro eo patribus nostris et Deo pro ipso sacrificia offerentibus, sic est repente mutatus et totus noster effectus, ut diceret in sola hac debere omnes religosos militare et Deo vivere. Huius itaque patrocinio approbata est a Paulo 3° et confirmata Societas.

[29] Notandum quod modus noster vivendi in bulla dicitur militia[26], propter illud quod P. Ignatio ostensum est in illis meditationibus[27], de bello scilicet quod Christus mundo indixit, carni et daemoni; cuius vexillum sequi totis Societatis viribus contendit. Sed circa id quod quaeritur, duo dicam: alterum quod audivi a P. Laynez, alterum vero quod a P. Ignatio.

[30] 1. Eo tempore quo de Societatis confirmatione tractabatur, cum Romam veniret cum Patribus Fabro et Laynez, oranti P. Ignatio per visum Christus apparuit cum cruce; cui quum Deus P. Ignatium adiunxisset contra in servitutem, dixit: ego vobiscum ero[28]; quo manifeste significabat nos, Deum nos, in socios Iesu elegisse. Et haec est quaedam specialis gratia Societati a Deo concessa. Pro quo notandum quod Christus, qui resurgens ex mortuis iam non moritur[29], in suis adhuc membris et continuo crucem patitur. Unde et Paulo dixit: «Quid me persequeris?»[30]. In id igitur nos vocat Deus, ut in hac militia Iesum sequamur, tollentes crucem quisque suam, pro Christo patientes; et in hoc debemus animari et confortari, quod scilicet Christum sequimur, eius socii effecti per crucem. Quid enim aliud aut voluit aut habuit Christus in hoc mundo, quam labores, persecutiones et crucem ad Dei Patris gloriam nostramque omnium salutem? Id ergo velimus et nos, exponentes, si opus sit, pro fratrum salute animas nostras.

[31] 2. Confirmat proxime adnotata quod semel cuidam P. Ignatius respondit, quaerenti quare non aliter Societas vocaretur; solus, inquit, Deus nomen hoc quod habet et appellationem mutare poterit[31].

[32] Anno 1540 primo confirmata est Societas[32] sed in numero 60; 1543 aperto et indefinito numero[33]. Novissime a Iulio 3° anno 1550 plenius confirmata[34].

§ II - De fine

[33] Salus et perfectio animarum ad maiorem gloriam Dei – [34] Intense quaerendus finis – [35] Perfectio proximorum curanda.

[33] R[espondeo]. Maximus omnium: salus et perfectio animarum ad maiorem gloriam Dei. Hic enim est finis noster, ad quem, Christum imitantes, non sola agimus oratione, se et opere[35], adhibentes quaecumque videntur ad id iuvare possunt [sic], idque cum intentione charitatis[36]. Et in hoc consistit Societatis essentia, ideoque P. Ignatius dicit quod «intense» attendatur saluti et profectui animarum. Ubi adnotandum quod Christus non sibi, sed nobis laborabat, etsi gloriam corporis, etc., per ea quae agebat et patiebatur, mereretur. Nos vero primum quidem nostram, deinde proximorum salutem et perfectionem procuramus. Nec nobis sufficit, quod carthusiano, etiam sancto; vocati enim nos Deus ad alium finem, ad charitatis videlicet amplitudinem. Cum enim haec se ad proximum etiam extendat, eius est amplitudo ut omnia possibilia et conducentia media ad proximi etiam perfectionem adhibeantur. Damus itaque proximo non solam oratione, sed et quicquid operis in bono illum potest promovere[37].

[34] Dicit P. Ignatius «intensamente»[38], id est, cum fervore. In quo notatur modus operandi ad hunc finem; scilicet, non remisse sed cum vivo quodam et vehementi desiderio pro proximo etiam moriendi, Christi exemplo, ad Dei gloriam; in quo et nostra sit consolatio. Quare contendamus, fratres, ad finem hunc omnibus viis quas possit charitas ministrare; quae sic nos omnes movere debet, ut parum semper fecisse videamur. Sic autem sentire nos oportet, ut nullo modo ferendum videatur quod, si possum, non omnia adhibeam media ad salutem proximi, pro quo Christus mortuus est. Et hic debet esse semper zelus animarum in cordibus nostris, quem quia perfecte apprehendens ex nimio fervore facile sanitatem corporis amittit, ideo id maxime in Societate cavetur, ne scilicet per indiscretionem id aliquis incurrat.

[35] Cum autem in hoc maxime laboremus ut in suo quisque statu et vocatione, quam possit proxime, ad perfectionem accedat; quibus est vivendi libertas illos ad perfectionem hortamur, hoc est, ad opera supererogationis, ut frequenter confiteantur et communicent, frequentius orent, plures dent eleemosynas, etc. Consulimus etiam iis qui liberi sunt ut de religionis ingressu deliberent, sed magno et maturo consilio mediisque exercitiis, in quibus ut plurimum ad ea solet Deus animum movere.

§ III - De mediis ad finem Societatis

[36] Tollunt impedimenta – [37-41] De paupertate omnium in communi, et domorum professorum et collegiorum – [42] De voto oboedientiae Romano Pontifici.

[36] Fiunt (inquit P. Ignatius in primo capite Examinis) ad finem hunc consequendum tria vota[39]. Agit autem statim de paupertate. Et notandum quod, cum Deus nos vocet ad tam sublimem finem et tantam puritatem spiritus, magna opus habemus praeparatione; quam facimus ablatis per vota impedimentis quae nos possent ab illo fervore et charitatis zelo, quem praetendimus, retardare.

[37] Paupertatis practica et executio una est et eadem in colegiis, professis, peregrinantibus, etc. Nulllibi enim est proprietas aliqua, sed idem in omnibus spiritus paupertatis. Iuxta quod, non est in Societate ianua cubiculi, non arca aut quid aliud clausum[40]; vix enim id sine proprietatis periculo et paupertatis detrimento contingit.

[38] Sed quis modus paupertatis in Societate? Notandum diversa esse in Societate mansionum seu habitationum genera. Est enim domus probationis, collegium, domus professorum, peregrinatio; et hac ultima totus mundus nostra fit habitatio.

[39] Notandum 2° quod domus professorum nullos possunt redditus habere aut in communi aut in particulari[41]. Habent et id (quod tamen omnibus commune est), ut pro nullo ministerio quicquam possint accipere, etiam illo modo quo id aliis licet religiosis, scilicet per viam eleemosynae[42]; quo sic omnia avaritiae tollatur occasio, et maxima cum libertate in ministeriis possimus procedere, ablata etiam aliis omni ansa cogitandi quod ob eorum munera ipsis serviamus. Si quid vero nobis ut pauperibus offerant, illud recipere ut pauperes possumus.

[40] Collegia autem et domus probationum redditus habent[43]; cuius quidem haec est ratio. Sequitur enim Societas perfectionem, quaerens in omnibus maiorem Dei gloriam, ad quam id videt magis expedire. Cum namque litteris indigeat spiritui coniunctis, nec facile sese huic applicent Instituto qui sua iam ad finem studia perduxerant, opus habet instituere qui in litteris consummentur; quod quidem sine redditibus fieri fere nequit. Sine his enim oporteret scholares aut a cognatis petere aut ostiatim mendicare; ex quorum altero affectus pristini reviviscerent, ex altero tempus studio necessarium deesset, ex utroque autem multa (ut patet) inconvenientia sequerentur. Nam pro missis et aliis ministeriis quicquam suscipere (ex quo nobis possent necessaria suppetere) nostro, ut iam dictum est, repugnat instituto. Est autem advertendum quod professi aut coadiutores non possunt quicquam huismodi reddituum in proprios usus assumere; sed, quum sint collegia ipsa velut hospitalia quaedam spiritualia, in quibus ibi degentium ignorantia curatur, sola horum superintendentia et gubernatio ad Societate pertinet[44]. At vero, ut supra dicta persistamus similitudine, quemadmodum in xenodoxiis, restitutus quis ad pristinam sanitatem et morbo liberatus, inde discedit: ita, absolutis studiis, e collegiis, qui ibi fuerant, alio mittuntur. Et ut qui in proprios usus converteret quae pauperum et infirmorum necessitatibus sunt deputata, furti vitio non careret; ita in Societate execrabile esset si quis, praeter id quod diximus, attentaret.

[41] Illud vero maximum est et ingenti dignum consideratione, invenisse scilicet modum quo cum redditibus illaesa possit manere paupertas. Est autem collegiorum hoc opus et ordo specialis quaedam Dei gratia; ideoque contra diabolus nititur, quum sit hoc seminarium quoddam eorum qui contra eius astutias et machinamenta strenue pro Ecclesia sunt dimicaturi; quod etiam in causa est quare tantopere in id Societas incumbat.

[42] Circa obedientae votum notandum quod, quum omnes teneantur Pontifici ut Christi Vicario obedire, non tamen ad id speciali quodam modo et ex voto astringimur[45]. Desiderat enim Societas Christum, quoad fieri possit, et sequi et ei uniri; quem, cum aliter in hac vita sensibiliter videre non possimus quam in eius Vicario, ideo huic nos ex voto subiicimus. Adde quod nullo alio convenientiori modo possemus nostras operationes dirigere, quam per eum cuius est summa in terra potestas, per que et Christus loquitur et nos de sua voluntate certos reddit; idque praesertim in missionibus, in quibus ut cum maximo dispendio erratur, ita, si secundum Dei voluntatem fiant, cum ingenti Ecclesiae fructu peraguntur. Haec igitu causa est quarti voti[46] quod faciunt professi, in quo maximum se existimant Deo obsequium praestare, hoc praesertim tempore quum tam impudenter et libere a Papae disceditur obedientia; ut illa iam venisse videatur discessio, de qua Paulus 2 ad Thes. 2: «Nisi venerit, inquit, discessio primum»[47], scilicet obedientiae a Papa (quoad aliquos alioqui perpetua erit; neque praevalebunt portae inferi adversus eam[48]).

Caput VI - In prohemium et primam
atque secundam partem Constitutionum

§ I - In prohemium

[116] Introductio – [117] Dei sapientia et bonitus in origine Societatis – [118] Spiritus caritatis quo coepit Societatis – [119-120] Cooperatio in mediis humanis – [121] Quid sibi velit «en el Señor nuestro» - [122] Causae cur scriberentur Constitutiones – [123] Spiritus Societatis imbibendus secundum intelligentiam Constitutionum.

[116] Vidimus iam de Examine, quod est velut Constitutionum prohemium. Nunc de Constitutionibus aliquid breviter videamus.

[117] Principium igitur et institutio Societatis a Deo est, ut supra diximus[49]. Et omnes qui in ea vivimus confidere oportet salutem hoc medio a Domino consequuturos. Hoc igitur supposito, explicat P. Ignatius quid ei Dominus communicaverit circa institutum Societatis quidve nos sequi debeamus. Dicit autem, de hoc loquens, duo; scilicet summam, id est, infinitam sapientiam Dei esse et bonitatem quae initium dedit Societati, inde Societatem augeri debere et crescere etc.[50]. Hinc enim totum esse nostrum dependet; in hoc solum spes nostra sita est. Ad haec quicquid facimus reducendum; hinc enim quicquid operamur, ut a primo principio, proficiscitur.

[118] Ubi notandum quod Deus mundum (atque eodem omnino modo Societatem) sua regit et gubernat sapientia et providentia, hanc autem misericordia et bonitate exequitur; ideoque addit P. Ignatius sapientiae bonitatem[51]. Haec autem charitatis lex, in cordibus nostris impressa, multum ad conservationem iuvat et augmentationem. Nec alio spiritu coepit Societas quam hoc charitatis et amoris, quo et Christus conceptus et passus. Nam et nobis idem qui et Christo finis, ut dictum est[52]. In hoc ergo procedere nos oportet cum summo desiderio plenaque charitate, cooperando Deo ad eius maiorem gloriam, applicando nos ad opera Societatis ex charitate, eodemque spiritu et fervore. Primum itaque in his principium est divina providentia et bonitas; secundum autem charitas a Deo impressa his qui sunt in Societate.

[119] Est et aliud principium, scilicet, cooperatio quam Deus requirit in suis creaturis[53]. Neque enim debemus negligere media humana tentando Deum, sed utimur omnibus quae ad hunc finem possunt conducere, ut literis, iisque diversis, oratione aliisque huiusmodi exercitiis, imo et favore principis; aliisque, quibus alii utuntur ad vanitatem, utimur nos ad finem hunc promotionemque divini servitii; quod quis malum dicat?

[120] Offerimus itaque Deo et immolamus ea in quibus a non recte utentibus saepe offenditur, dum eis religiose utimur, ut dictum est; neque nobis (quicquid alii suspicentur) ex talibus adhaeret. Atqui haec est spiritualis libertas, uti scilicet creaturis ad Dei gloriam et sine ulla inordinata affectione. Atque id vult P. Ignatius dicere, et id petit a suis Societas, estque maxime necessarium, praesertim in Hispania, propter haeresim illuminatorum[54].

[121] Dicit P. Ignatius saepeque repetit: «en el Señor nuestro»[55], exprimere volens sensum spiritus in operationibus nostris; non enim ex nobis operamur, sed in Christo, in eius gratia, ex eius virtute; quasi si diceret: operor ego, non operor ego, operatur in me Christus et ego in Christo.

[122] Notandum quod opus fuit constitutiones scribere, ne Deum tentemus, sed omnia suaviter disponantur, praesertim quum Papa sic ordinaverit; essetque quaedam directionis incertitudo, si illis careremus. Traditio enim paulatim debilitatur, a primo ad alios derivata, ideoque oportet a primo constitutiones scribi, quo primus ille sic spiritus conservetur; alioqui, cum alii aliter eandem rem apprehendant et sentiant, non conservaretur unitas et in omnibus conformitas. Adde quod sic fecerunt omnes sancti religionum fundatores.

[123] Confido autem in Christo quod maximi nobis omnibus erunt causa profectus, quum sint coniunctae maxime cum hoc spiritu modoque vivendi Societatis, imo eius explicationes quaedam; id quod in eis praestitit P. Ignatius, quantum possumus desiderare, imo quantum Deus voluit spiritum hunc esse explicatum. Adhibuit enim ad eam rem omnem quam potuit Pater diligentiam, quumque tam Deo fuerit sitque proximus, quis dubitet expressisse quicquid nos de hoc instituto convenit scire? Quappropter summo nobis studio conandum est ut hunc nobis spiritualem modum vivendi imprimamus et inseramus in cordibus nostris secundum intelligentiam Constitutionum; in his enim elucet maxime.

Caput VIII - De oboedientia et castitate

§ I - De oboedientia

[164] Oboedientia ut gratia particularis – [165] Perfectio oboedientiae, in exsecutione, voluntate et intellectu – [166] Necessitas captivandi intellectum – [167] Quomodo intelligi debet oboedientia caeca – [168] Oboedientia, similis fidei – [169] Similitudo ex intellectu unico Averrois, ad illustrandum perfectionem oboedientiae – [170-171] Proportio oboedientiae ad revelationem et ad iustitiam originalem – [172-174] Modi significandi et agnoscendi voluntatem superioris – [175] Oboedientia, compendium perfectionis – [176-180] Quid si videretur peccatum aut impossibile id quod praecipitur – [181] Proprietates oboedientiae.

[164] Est inter multa alia a Domino Societati particulari quodam modo concessa obediendi ratio. Pro quo notandum quod nos aprehendimus virtutes religiose et speciali quodam modo secundumque gratiam particularem (unde et aliqui admirati dicere solent: quid est quod vos tantum fructus effertis ex vestris concionibus?, ex particulari scilicet quodam modo praedicandi, etiamsi sint alii doctiores, etc.).

[165] Obedientiae autem modus noster particularis est, ut non solum executione exteriore applicationeque voluntatis, sed assensu etiam intellectus id quod iubetur exequatur[56]. Qua in re solebam ego aliquando cuidam dicere, qui nunc est inter praecipuos Societatis: in obedientia non esse syllogismum aut rationem ullam, sed vice omnium rationum esse debet quod ita velit et iubeat superior; neque opus est alia ratione ei qui id sentit in se.

[166] Nec est perfecta obedientia quousque quis in eius obsequium intellectum captivet; non enim secundum omnes sui partes obedit, cuius non plene assentit intellectus superioris praecepto. Neque est quod quis impossibilitatem causetur; potest enim intellectus ipse persuaderi, ut patet in fide. Praetera tu obedis voluntati superioris, voluntas autem caeca est et sine ratione; sufficit ergo scire esse voluntatem superioris, ut credas bonum esse et voluntatem Dei.

[167] Sed quomodo intelligi debet haec caecitas? - Respondeo: Caeca obedientia dicitur, id est, quae non videat aliquid eorum quae possunt impedire; potest tamen ea videre et considerare quae possunt adiuvare. Ubi notandum quod, sicut illustratio quae solet sanctis communicari causat caliginem quandam et obscuritatem ad vilia et infima, sed ad suprema claritatem latitudinemque, sic de obedientiae lumine existimandum est, ut proxime dicebatur.

[168] Praetera, cui obedis, Deone an homini? Non quidem homini, facis enim votum Deo; et, si homini, sed loco Dei. Quid ergo mirum si captives intellectum in obsequium Dei et ad eius iussa? Et notandum quod obedientia, tametsi moralis virtus, fidei tamen persimilis est. Ut ergo ad ea quae fidei sunt non quaerimus rationem; ita neque ad ea quae obedientiae quaerendae sunt. Esset autem parvi facere Dei authoritatem, si ratione opus est, quoties ei obediendum est.

[169] Notandum 2°, quod ex illo Averrois errore, quo dixit unum esse omnium intellectum, sumere possumus hanc veritatem et ita existimare quasi unicus sit omnium qui obedimus intellectus; scilicet, qui est in superiore, cui copulemur omnes oportet, et non sine eo intelligere. Quod ergo ille intelligit et vult, et ego.

[170] Notandum 3°, quod obedientia similis est revelationi; loquitur enim mihi Deus in superiori, per quem a Deo determinationem accipio eorum quae dubito. Quae autem esset consolatio, si tibi Christus diceret in persona sua quae facturus esses. At vero id potes tibi persuadere et, tanquam si Christus dicat, superiorem audire. Christum enim sine dubio audit, qui illum audit[57].

[171] Notandum 4°, quod similis est etiam obedientiae perfectio iustitiae originali, qua superiores vires a Deo pendebant et gubernabantur, et ab his inferiores, idque cum maxima quiete. Sic etiam in obedientia contingit, qua subditus a superioris omnino pendet imperio.

[172] Sed quomodo obediendum? - Respondeo: In Societate sunt in superioribus modi aliqui significandi quod volunt. Primus, maximus et fortissimus, est quum dicitur «in virtute obedientiae» vel «in nomine Domini nostri Iesu Christi»; quod quidem raro fit et in rebus maximi momenti; obligat haec ratio obedientiae ad peccatum. Sed communiter neque etiam «praecipio» aut «iubeo», etc., dicitur; sed «hoc facias, hoc fiat», etc[58].

[173] Et notandum quod est malum signum moveri solum quando dicitur «in virtute obedientiae»; nec esset bonum, si quis solum moveretur si audiret «iubeo». Oportet enim statim, agnita superioris voluntate, quod vult exequi, quomodocumque id ille significet et mihi innotuerit; sequimur enim perfectionem obedientiae. Obtemperandum autem prompte; alioqui inobediens reputatur in Societate qui non statim, quod intelligit, opere complet[59].

[174] Est autem quidam modus agnoscendi superioris voluntatem, quando deest signum sensibile; quum scilicet, superiore absente, sequitur quis et id agit, facta prius oratione, quod, si ille adesset, in ea re sentiret. Qua in re saepe id (agente Deo) accidit quod sine dubio vellet ille, si adesset, superior. Quod valde notandum est his qui mittuntur ad regiones longinquas, ubi non erit superioris copia. Hos enim oportet unitos esse cum superioris voluntate, desiderando per omnia et in omnibus illi obedire.

[175] Denique notandum non esse tale compendium in Societate ad perfectionem, ut perfecte obedire. Oportet in hac re totis ad id viribus niti; tanto enim erimus perfectiores, quanto obedientiam exactius apprehendemus. Quod in multis experientia deprehensum est, et e contra; qui hanc imperfecte aprehendit, non potest esse perfectus.

[176] Sed numquid in omnibus sic obediendum est ut non resistamus, etiamsi sit peccatum quod praecipitur? - Respondeo: Hic notandum quod, occasione eius quod in Constitutionibus, dicitur, scilicet, non obediendum in peccato[60], potest quis decipi, ibi credens esse peccatum ubi nullum est; aut esse impossibile quod possibile est.

[177] Notandum 2° quod, si forte contingeret quid impossibile praecipi, sic oportet quemque dispositum esse et eousque praeceptum exequi, quoad eum rei impossibilitas detineat; v. g., si iubeatur supra mare ambulare, pergat quousque rei eum impossibilitas moretur, id est, quousque videat aquam non sustinere vestigium. Sic enim dicit P. Ignatius quod, si a Papa iuberetur navim ingredi sine remis, faceret nihil haesitans[61]. Vincit autem obedientia, si sancta est, etiam impossibilitatem; quod sanctorum multorum patet exemplis, quamvis id imitandum non sit. Sufficit enim sic agere in simplicitate, ut dictum est.

[178] Sunt autem in obedientia multa rara, ut, v. g., quod infirmus in obedientiae executione nihil detrimenti patiatur. In quo patet, ab obedientiae virtute vinci, si non impossibilitatem, at difficultatem.

[179] Sed ut eo redeamus unde digressi sumus, non decet tentatum diiudicare sitne peccatum quod praecipitur, cum facile possit is decipi. Potest tamen quis (speculative loquendo) cogitare superiorem et peccare posse et errare. Si tamen videam huiusmodi cogitationem in me debilitare obedientiam minusque promptum reddat, omnino reiicienda est; et quamvis speculative (ut diximus) cogitari possit, fieri posse ut erret superior, similiter tamen credendum est nunquam id Deum permissurum.

[180] Sed quid, si contingeret? - Respondeo: diiudicare id tuum non est. Providebitque Deus, sicut solet in rebus Ecclesiae, quibus mediis oporteat talibus obviare et impedire ne fiant, v. g., per superiores alios aut consultores superioris, etc. Denique quid oportet anxium esse in his, quum nullus sit qui audeat quod aperte peccatum est praecipere?

[181] Notandum quod P. Ignatius loquitur de obedientia in 3^a et 6^a parte. In hac enim perficit et consumat quod in illa inchoaverat. Legamus igitur literam[62], etc.:

«Necessarium», id est, sine quo non possit quis proficere.

«Expediens», id est, valde utile; nam per obedientiam me conformo superiori, et per eum Societati, atque adeo divinae sapientiae quae Societatem gubernat[63].

Obedientia in Societate est verbum abbreviatum ad perfectionem brevissime ducens et facillime.

«Considerandus est in superiori Christus», pro quo obedimus, idque «cum interiori reverentia, amore», gustu,etc.

«Manda», id est, quocumque signo monstrat se velle.

Per exteriorem obedientiam manifesta fit interioris hominis dispositio.

«Fortiter», id est, non remisse, idque etiam quum superior dure loquitur et aspere, et non solum quando blande tractat et leniter.

§ II - De castitate et iterum de oboedientia

[182-184] De castitate. Cur imitanda angelica puritas – [185] Sequitur de oboedientia. Cur vocetur «sancta» - [186] Omnes tenentur ad oboedientiam quarti voti professorum, etsi coadiutores – [187] Relinquere litteram inchoatam.

[182] Paucis loquitur P. Ignatius de castitate, sed multa dicit. Imitandam enim inquit angelorum puritatem, animi et corporis munditie[64]. Ubi notandum quod P. Ignatius, cum patriam relinqueret, castitati timens, votum emisit, advocatam sibi Dominam nostram accipiens[65]; sensitque in hoc specialem gratiam[66], ideoque sic loquitur. Nec mirum esse debet quod nobis imitandos angelos proponat, quum Christi (quod maius est) imitationem profiteamur et Dei.

[183] In castitate quaeritur puritas non habendo huiusmodi impuritatem nec exterius nec interius. Expellere igitur oportet habitus malos contrariis mortificationeque, etc.

[184] Notandum vero quod angeli nullam inclinationem habent aut possunt habere ad corpus. Id ergo, quantum possumus, imitari debemus, debilitando vires naturae vitiosae per Dei gratiam. In quo se quemque exercere et confirmari est necessarium, praesertim iis qui sunt in Societate, quorum est tam libera et communis cum omnibus conversatio, maxime autem confessorum; sed Deus adiuvat speciali gratia.

[185] «Sancta obedientia»[67]. Notandum mirabile P. Ignatii artificium, nam sanctum id dicitur quod sine imperfectione est. Dicitur igitur obedientia sancta, id est, sine imperfectione, quod obtinet quis ablatis omnibus imperfectionibus et in obedientiae perfectione crescendo. Oportet autem ut se quisque diligentissime disponat; est enim res maxima et contra daemonem ad obtinendam victoriam efficacissima.

[186] Notandum quod, etsi soli professi faciant quartum votum obedientiae, omnes tamen ad id tenentur, quia id intendit Societas.

[187] «Relinquat litteram inchoatam»[68] alludit ad illud de quo in Vitis patrum. Nota est historia. Notatur autem hic perfecta obedientia, qua etiam res illae quae naturaleam quandam habent consequentiam imperfectae relinquuntur[69]. Hic notari potest historia illa de virgine quadam, quae Christum, cum quo erat, propter obedientiam reliquit; in quo ei valde placuit. Placebitque omnis qui sese totum obedientiae propter ipsum reliquerit, ad eius honorem et gloriam qui est benedictus in saecula. Amen.

Inizio

[2] Ubi notandum, inter alia hanc etiam Societati specialem gratiam fuisse concessam, ut bene sentiat non solum de omnibus religionibus, sed etiam religiosis, amans eos; et in hoc particulari gustu consolatur, cognoscens ex se religionis gratiam aliis concessam.

[6] Hic notandum quod qui sine litteris spiritum sequuntur et de his quae in oratione sentiunt loquuntur, in errores saepe labuntur, prasertim quum loquendi modum (quod theologia scholastica docet) ignorent.

[8] Cf. Acta Patrii Ignatii (Autobiografia), c. 3, nn. 22-25: MI, Fontes narrat. I, 392-398. Primum est vincere se ipsum per poenitentiam, instruere per orationem, deinde proximum adiuvare; et hoc processit ordine P. Ignatius. Poenitentiam enim egit, contemplationi vacans; deinde se in ministerio proximi exercuit, docens et aliis praedicans quod in se prius fuerat expertus.

[10] Cf. Acta Patrii Ignatii (Autobiografia), c. 3, nn. 23-26: MI, Fontes narrat. I, 396-398.

[11] Cf. Acta Patrii Ignatii (Autobiografia), c. 2, n. 18: MI, Fontes narrat. I, 386-388.

[12] Coepit eo tempore P. Ignatius scribere librum de Trinitate [cf. Epist. Lainii n. 12: MI Fontes narrat. I, 82], in cuius notitia praecipue et die quadam specialissime fuerat illustratus [Acta Patrii Ignatii (Autobiografia), nn. 28.30: MI, Fontes narrat. I, 400-404]; ubi notandum quod christiani proprium (in quo ab aliis distinguitur; qui, licet Deo alia tribuant, ut unitatem, infinitatem, etc, id tamen negant) est credere Trinitatem personarum et Deum hominem.

[13] Cf. Nadal, Annot. in Examen n. 91 e nota 24; C. de Dalmases, Las meditaciones del Reino y de Dos banderas y la vocación a la Compañía de Jesús, según el P. Nadal, Manresa 20 (1948) 311-320.

[14] Bolla Regimini militantis (27 settembre 1540): MI, Const. I, 26-30.

[15] Bolla Iniunctum nobis (14 marzo 1544): MI, Const. I, 84.

[16] Abiit P. Ignatius Hierosolymam; alii autem, cum vellent, impediti sunt. In quo nobis significatum est, eundum quidem nobis Hiersolymam, non tamen corporaliter, sed spiritualiter; quod facimus in meditatinibus vitae Christi.

Hi quo melius [-] querentur intenti [-] primo omnibus votum paupertatis et castitatis Deo offerunt.

[17] Acta Patrii Ignatii (Autobiografia), c. 6, n. 55: MI, Fontes narrat. I, 436.

[18] Cf. Formula dell’Istituto nella bolla di Giulio III, Exposcit debitum (21 luglio 1550):MI, Const. I, 376.

[20] Cf. Polanco, Summarium de origine Societatis, nn. 84-85: MI, Fontes narrat. I, 201-203.

[21] Quod nos vocamus primam Societatis approbatinem.

[23] Cf. Proemio delle Costituzioni: MI, Const. II, 260; Costituzioni p. 7, c. 4, n. 2: MI, Const. II, 596; Costituzioni p. 4, c. 1, n. 6: MI, Const. II, 391.

[25] Cf. Paolo III, Regimini militantis (27 settembre 1540); Iniunctum nobis (14 marzo 1544); Giulio III, Exposcit debitum (21 luglio 1550): MI, Const. I, 24-32, 81-86, 373-383.

[26] Cf. le bolle di approvazione in: MI, Const. I, 26-27.30.375.377-378.381.

[27] La contemplazione del re (Esercizi, nn. 91-98) e la meditazione di due bandiere (Esercizi, nn. 136-148).

[28] È la visione de La Storta (vicino Roma). Cf. Acta Patrii Ignatii (Autobiografia), n. 96. Nadal ne parla in: Annot. in Examen, nn. 7-10; Exh. 1557, n. 23: MI, Fontes narrat. II, 9-10; Exh. 4 Conim., nn. 3-4, pp. 72-73; Dialog. II, n. 24; Exh. Colon. 1567, n. 25. Laynez ne parla in: Exhort. a. 1559: MI, Fontes narrat. II, 132-133.

[31] Cf. Polanco, Summarium, n. 86: MI, Fontes narrat. I, 204; Nadal, Annot. in Examen, n. 9.

[32] Bolla Paolo III, Regimini militantis (27 settembre 1540): MI, Const. I, 24-32.

[33] Paolo III, Iniunctum nobis (14 marzo 1544): MI, Const. I, 81-86.

[34] Bolla Exposcit debitum (21 luglio 1550): MI, Const. I, 373-383.

[40] Costituzioni, p. 4, c. 10, n. 5, D: MI, Const. II, 458-459.

[41] Giulio III, Exposcit debitum, n. 5: MI, Const. I, 379; Costituzioni, p. 6, c. 2, n. 2, 5.

[42] Giulio III, Exposcit debitum, n. 3: MI, Const. I, 376; Esame c. 1, n. 3; Costituzioni, p. 6, c. 2, n. 7.

[43] Giulio III, Exposcit debitum, n. 5: MI, Const. I, 379-380; Esame c. 1, n. 4.

[44] Giulio III, Exposcit debitum, n. 5: MI, Const. I, 380; Costituzioni, p. 6, c. 2, n. 3, 4.

[45] Cf. bolla Exposcit debitum, n. 4: MI, Const. I, 377.

[46] Vedi le ragioni del quarto voto nella bolla Exposcit debitum, n. 4: MI, Const. I, 377; leggi anche le parole di Pietro Favre in: MI, Epist. I, 132.

[54] Si riferisce ai cosiddetti «illuminati».

[56] Cf. Costituzioni, p. 3, c. 1, n. 23; p. 6, c. 1, n. 1, C; Epistola S. Ignatii de oboedientia (26 marzo 1553): MI, Epist. IV, 669-681.

[59] Cf. Costituzioni, p. 3, c. 1, n. 23; p. 6, c. 1, n. 1.

[60] Costituzioni, p. 3, c. 1, n. 23; p. 6, c. 1, n. 1, B.

[61] Cf. Ribadeneira, Vita, lib. 5, c. 4; De actis P. Ignatii, n. 38: MI, Fontes narrat. II, 343.

[62] «Es muy expediente para aprovecharse y mucho necessario, que se den todos a la entera obedientia, reconoziendo al superior, qualquiera que sea, en lugar de Christo N. Señor, y teniéndole interiormente reverentia y amor, y no solamente en la exterior executión de lo que manda obedezcan entera y prontamente con la fortaleza y humildad debida» (Costituzioni, p. 3, c. 1. n. 1: MI, Const. II, 364).

[64] Costituzioni, p. 6, c. 1, n. 1.

[65] Epist. Lainii, n. 5: MI, Fontes narrat. I, 74-76; Summarium hisp. Polanci, n. 11: MI, Fontes narrat. I, 158. Il luogo probabilmente è il Santuario di Aranzazu, vicino Oñate: cf. Acta Patrii Ignatii (Autobiografia), n. 13 (MI, Fontes narrat. I, 380, e nota 2).

[66] Cf. Acta Patrii Ignatii (Autobiografia), n. 10: MI, Fontes narrat. I, 140, 374-376; Epist. Lainii, n. 60.

[67] Costituzioni, p. 6, c. 1, n. 1: MI, Const. II, 522.

[68] Costituzioni, p. 6, c. 1, n. 1: MI, Const. II, 520.522. Cf. Costituzioni, p. 4, c. 10, n. 9.

[69] Cf. MI, Epist. III, 156: «et in tal modo l’obedienza sia cieca e presta, che ognuno, che stia orando, lasci l’orare; e se scrive, udendo la voce del superiore, o per dir vero la voce di Cristo N. S., se ha cominciato la lettera, cioè un A o B, non la finisca» (24 agosto 1550, ai gesuiti di Roma).